Lozan Defteri / Amacım / Kaynaklarım

Lozan Defteri / Amacım / Kaynaklarım

Amacım, sadece öğrenmek. Kulaktan dolma bilgilerden ya da başkalarının yorumlarından değil, mümkünse ilk elden, gerçekleri öğrenmek. Bu kadar basit. Lozan Barış Antlaşmasıyla ilgili, her zaman, pek çok spekülasyona maruz kalıyoruz. Yorumlar, görüşler  havada uçuşuyor ama doğru bilgiye bunları dinleyerek ya da izleyerek ulaşabilmek mümkün mü? Orası şüpheli. Ben de bu durumdan sıkıldığım için zor yolu seçerek, konu ile kaynakları okuyup öğrenmeye ve  öğrendiklerimi bu blog yazıları ile paylaşmaya karar verdim. 

Gelin öncelikle Lozan ile ilgili iddiaların bazılarına ve bunların cevaplarına, ilgili kaynaklar eşliğinde bir göz atalım; 

• Örneğin ''Lozan, zafer diye yutturulmaya çalışıldı, aslında hezimettir!'' diyen var, ' zafer mi? hezimet mi? ' diye sormak bence büyük hadsizlik.. Cevap; Cumhuriyet'in tapusunun alındığı, kesin bir zaferdir. Bu zafer ile ilgili Atatürk, Nutuk isimli eserinde süreci başından sonuna kadar kendi perspektifinden sayfalarca anlatmıştır. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan portal sayesinde Nutuk'u e-kitap olarak okuyabilirsiniz.

• ''Kurtuluş Savaşı'nda kazandığımız halde Lozan'da biz bir sürü toprak kaybetmişiz'' diyen var. Cevap; Kurtuluş Savaşı'ndan önce Anadolu'dan başka elimizde ne kalmıştı ki ne kaybedilsin? Üstüne üstlük Kurtuluş Savaşı öncesinde Anadolu'daki kalan vatan toprakları da hızla işgal edilmeye başlanmıştı. Aşağıdaki harita, bu durumu gayet net gösteriyor. Zaten bu işgaller sonrası  Atatürk ve arkadaşları 19 Mayıs'ta Kurtuluş Savaşı'na giden süreci başlatmak için Samsun'a çıkmıştı. Serv ve sonrasında olanlar ile ilgili okumak ve antlaşmaya dair detayları incelemek isterseniz Seha L.Meray ve Osman Olcay tarafından büyük emek verilerek hazırlanan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından yayınlanan Osmanlı İmparatorluğu'nun Çöküş Belgeleri, Sevr Antlaşması-Mondros Bırakışması İlgili Belgeler isimli eseri size tavsiye edebilirim.

1. Dünya Savaşı Sonrasında, Serv Antlaşması ile ortaya çıkan harita.

• ''Lozan Antlaşması, 100 senelik yani 2023'de sona erecek...'' diyen ve cahil kamuoyunu meşgul eden var, cevap; Türkiye Cumhuriyeti var olduğu sürece geçerlidir. Bitiş tarihi yok.

• ''Bir de Lozan ile ilgili açıklanmayan gizli maddeleri var ki asıl onlar önemli'' diyen var, cevap; gizli madde vesaire yoktur. Okumak isterseniz, tam metnine Türk Tarih Kurumu'nun internet sitesindeki Antlaşmalar başlığı altında yer alan Lozan Antlaşması (24 Temmuz 1923)  başlığından ulaşabilirsiniz.

• '' Musul meselesinde, delegelerimiz yeterince bastıramadığı için Musul'u alamadık!'' diyen var, cevap; Bu konu Lozan'da özel görüşmelerde ilk andan itibaren görüşüldü. Musul, ısrarla istendi. Barış antlaşmasının imzalanması uğruna, bu konuyu Milletler Cemiyeti'ne bıraktık. O esnada, bölgede İngiliz destekli isyanlar (Şeyh Sait gibi) çıktı...konu uzun ve karmaşık. Tek cümle ile 'Musul'u feda ettik' diyecek kadar basit değil.

• Özünde Atatürk'e düşman olup -ilginç bir biçimde- onun Misak-ı Milli' sini savunanların argümanı olan; '' Lozan'da Misak-ı Milli sınırları kabul ettirilemedi..'' diyen var, cevap; onlara önce Misak-ı Milli nedir? Sınırlar nelerdir? diye sormak lazım. Konu ile ilgili derinlemesine okuma yapmak isterseniz İstanbul Ünv ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Ünv işbirliği ile hazırlanan Bir Asrı Geçen Birikimle Misak-ı Milliye Yeniden Bakmak adıyla TBMM himayesinde gerçekleştirdiği panel sunumlarını incelemenizi öneririm.

• '' Lozan'da İmparatorluk verdik, devlet aldık '' diyen var. Cevap; Böyle diyenlere yukarıdaki Sevr haritasını gösterip orada verildiğine inandıkları imparatorluğun nerede olduğunu size göstermelerini rica eder misiniz?

• '' Lozan ekibindeki Yahudi Hahambaşı ile dini değerleri sattılar'' diyen var, cevap ; Delege heyetimizde yer alan Haim Nahum bir hahamdı. Ancak orada tüm kararlar, günlük yapılan telgraf yazışmaları sayesinde  Ankara'nın onayı alındıktan sonra delegelerimizce verildi. Haim Nahum'un ya da başka bir temsilcinin Ankara'nın onayını almadan bir aksiyon alma yetkisi yoktu. Tüm konular her gün Ankara-Lozan arasındaki telgraf trafiği ile çözülmeye çalışılıyordu. İlgili telgrafları incelerseniz bu durumu daha net görebilirsiniz. Bu yazışmaları, Türk Tarih Kurumu çatısı altında Lozan Telgrafları adıyla iki cilt halinde kitap haline getiren Sayın Bilal Şimşir'e bu vesileyle teşekkürü borç bilirim.

• '' Ege adalarını, (meşhur Oniki Ada meselesi) Lozan'da kaybettik'' diyenler var...Cevap; bu adalar Lozan'dan önce 1912'de yine Lozan'da imzalandığı şatonun adıyla anılan (Ouchy Şatosu) Uşi Antlaşması ile Osmanlı tarafından İtalyanlara bırakılmıştı, bizim değildi ki kaybedelim. Dr Hazal Papuççular'ın Oniki Ada konusu ile süreci konuya müdahil olmuş belli başlı devlet arşivlerinde yaptığı titiz çalışma sonucu  ortaya koyduğu Türkiye ve Oniki  Ada 1912-1947 isimli eserini de bu konuyla ilgili size tavsiye edebilirim.

Lozan ile ilgili olarak, pek çok kaynak temin etmeye ve okumaya gayret ettim, ediyorum. Bu anlamda edindiğim eserlerle ilgili biraz bilgi vermek istiyorum.

İlk alıp okuduğum kitap, görüşmelere gazeteci olarak katılan -Milliyet gazetesinin kurucusu ve Ömer ile Ali Karacan'ın dedeleri- Ali Naci Karacan'ın Türkiye İş Bankası Yayınları arasında yer alan Lozan isimli eseriydi. Bu kitap sayesinde konuya olan ilgim daha da arttı. 

Sonra araştırınca bu 'konunun Pir'inin , araştırmacı Dr. Bilal N. Şimşir olduğunu öğrendim. Kendisi bu konuda pek çok kitaba ve makaleye imza atmış olan çok önemli bir isim. O yıllarda delegeler, ülke merkezleriyle telgraf ile haberleşiyor. Lozan ile Ankara arasında gidip gelen telgrafları ve İsmet Paşa'nın günlük raporlarını içeren, Bilgi Yayınevi ' nden çıkan, görüşmelerin kronolojisi niteliğindeki Lozan Günlüğü kitabını temin ettim. 

Doç. Dr. Sevtap Demirci 'nin,1998'de London School of Economics and Political Science'da diplomasi tarihi alanında doktora tezi olarak verdiği Belgelerle LOZAN kitabı ile karşılaştım. İngiliz arşivlerindeki belgelerle iki buçuk sene emek harcayarak eser 

yazan, gerçekten araştırmacı akademisyenlerin halen var olduğunu öğrenmek, insanı mutlu ediyor ve gururlandırıyor. Alfa Kitap'tan yayınlanan bu eseri de temin ettim. 

Prof. Dr. Seha L. Meray 'ın, Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar ve Belgeler (Yapı Kredi Yayınları) isimli eserinin, maalesef uzun yıllardır yeni baskısı yapılmıyor. Bu esere www.tarihvemedeniyet.org adresinden ulaştım. İsmet İnönü'nün önsözü ile başlayan eserde -Ankara Hukuk'un efsane Profesörlerinden- rahmetli Seha L.Meray,  Fransızca asıllarından, İngilizce ve 1924'te yayınlanan Türkçe hallerinden faydalanarak çevirisini yaptığı tutanaklara ulaşmamızı sağladığı için kendisine minnettarım. 

Lozan'a baş delege olarak katılan İsmet Paşa'nın Yapı Kredi Yayınları tarafından okuyucuya sunulan Defterler ile Bilgi Yayınevi tarafından okuyucuya sunulan Hatıralar isimli kitaplarına ve az önce yukarıda da öneminden bahsettiğim Bilal N. Şimşir'in Türk Tarih Kurumu Yayınları tarafından yayınlanan Lozan Telgrafları isimli eserlerine konuyu araştırmak için üye olduğum Milli Kütüphane sayesinde ulaştım. 

Diğer delegemiz Rıza Nur Bey'in Boğaziçi Yayınları tarafından yayınlanan Lozan Hatıraları 'nı da temin ettim. 

Lozan'da görüşmeler olurken, Türkiye'de her şey güllük gülistanlık mıydı? Maalesef değildi. Mecliste muhalefet, Mustafa Kemal tekrar milletvekili seçilemesin diye ilginç kanun teklifleri hazırlıyordu örneğin...Başka başka bir sürü olaylar. Lozan'da olanları öğrenirken, Türkiye'de neler olduğunu da kaçırmak istemiyordum. Bu anlamda ilk kaynağım, Gazi Mustafa Kemal 'in 1919'da Samsun'a çıktığı günden 1927'ye kadar olan olayları -belgeleriyle- anlatıp, Türk Gençliği 'ne Hitabesi ile bitirdiği NUTUK oldu. Atatürk Araştırma Merkezi tarafından bugünkü dille yayımlanan Nutuk'un bu baskısını bir Anıtkabir ziyaretinde, temin etmiştim.

Heyetimiz Lozan'da  görüşürken TBMM'de de Lozan ile ilgili neler görüşülmüş öğrenmek için;  Doğan Kitap 'dan çıkan, Taha Akyol & Sefa Kaplan işbirliği içinde o dönemdeki TBMM tutanaklarını içeren, Açık ve Gizli Oturumlarda LOZAN Tartışmaları isimli kitabı temin ettim

Andrew Mango 'nun Remzi Kitabevi'nden yayınlanan ATATÜRK Modern Türkiye'nin Kurucusu kitabı, Falih Rıfkı Atay'ın, Pozitif Yayınevi' den yayınlanan ÇANKAYA 'sı, Türkiye İş Bankası Yayınları tarafından yayınlanan Atatürk'ün Sırdaşı Kılıç Ali'nin Anıları (Çetinkaya), o dönem Ankara'da Sovyet Rusya adına dışişleri temsilcisi olarak görev yapan Semyon İ. Aralov 'un Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları 1922-1923 kitabı , Atatürk'ün hayatının son 13 yılında yakınında bulunan ve yakın tarihimizin dönüm noktalarının tanığı olmuş olan Afet İnan'ın Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler ismiyle yayınlanan anıları ve Fethi Okyar'ın anı kitapları da o dönem Türkiye'sindeki olayların çatısını oluşturdu.

İnternet, günümüzün en önemli nimetlerinden birisi. İnternette aşağıda listesini bulabileceğiniz web sayfalarını ziyaret ederek yaptığım araştırmalarda, pek çok akademik makaleye ve belgeye ulaşma imkanım oldu. 

Özetleyecek olursak; araştırdım, okudum, öğrendim ve bunları günlük şeklinde yazdım. Bu blogda yazılanları okuduğunuzda aşağıdaki soruların cevaplarını öğrenmiş olacaksınız.

• Lozan'da Türk Heyeti'nde kaç delege vardı? 
• Bu delegeler kimlerdi? 
• Danışmanlar kimlerdi? 
• Lozan'da ne kadar süren ve nasıl bir yolculuktan sonra vardılar?
• Lozan'da heyetler hangi otellerde konakladılar?
• Delege heyetimizin karşısında hangi devletler vardı?
• İngiltere'nin, Fransa'nın, İtalya'nın, Yunanistan'ın, Japonya ve Amerika'nın (evet yanlış okumadınız Japonya ve Amerika'nın) , Bulgaristan'ın, o dönemki ismiyle Yugoslavya'nın, Ukrayna-Rusya-Gürcistan üçlüsünün, Romanya'nın temsilcileri kimdi?
• Konferans ne zaman başladı ? Ne kadar sürdü?
• Benim gibi pek çoğumuzun ailesinin tarihinin mihenk taşı olan ''nüfus mübadelesi'' işini ilk kim ortaya attı?
• Biz, yakıp yıkılan Anadolu'nun imarı için savaş tazminatı isterken; İngiltere, İtalya ve Fransa Türkiye'den neye dayanarak Anadolu'ya yaptıkları işgalin masraflarını istedi?
• Lozan'da hangi konu başlıkları altında kaç komisyon toplantı? Bunlar yetmeyince bir o kadar, hatta daha fazla alt komisyonlar da kuruldu mu? Buralarda hangi konular konuşuldu? Bize ne dolaplar çevirmeye kalktılar?
• Lozan'a giden Türk heyetine, Büyük Millet Meclisi tarafından verilen talimatnamede kırmızı çizgilerimiz nelerdi?
• Lozan görüşmeleri yapılırken İstanbul'da halen hangi yabancıların savaş gemileri vardı?
• Bizimkiler orada zevk-ü sefa içinde mi görüşmelere katıldılar ; yoksa çok masraf olmasın diye delegeler bir otelde, danışmalar bir otelde kalırken, Ermenilerin kendilerine suikast düzenleyeceğine dair ilk günden itibaren aldıkları ihbarlarla kelle koltukta mı iş yaptılar?
• Gündüz resmi görüşmelere katılan, görüşmeler bitince akşam diğer ülkelerin delegeleri ile özel görüşmeler yapan Türk Heyeti'nin ertesi gün yapılacak görüşmelere hazırlanmak için ve o gün olanlara dair raporu Ankara'ya gönderip, Ankara'dan gelen cevapları hazırlamak için sabahlara kadar çalıştığını biliyor muyuz?
• İngilizlerin önderliğinde, diğer devletlerin temsilcileri bize rest çekip topluca görüşmeleri kestiklerinde, bizimkiler nasıl bir tavır sergiledi?
• Yüzyıllardan beri devam eden, Osmanlı'nın özellikle son dönemde bol keseden dağıttığı için ekonomisinin çökmesine neden olan ''kapitülasyonlar'' tamamen nerede kaldırdı?
• Hepsi bize yıkılmak istenen Osmanlı borçlarının ne sayede ve nasıl taksim edildi? Bu borçları genç Cumhuriyet nasıl ve ne kadar sürede ödedi?
• Ermeniler için tüm ülkelerin Lozan'da Türkiye'ye karşı birlik olup Anadolu'da Ermeniler için yurt istediklerini biliyor muyuz?
• Görüşmeler esnasında, başta İngiltere olmak üzere, istedikleri kararları değil de kendimiz için ideal çözümü bulabilmek için yapılan zorlamaları kabul etmediğimizde, kaç kere savaş ile tehdit edildik? Bundan dolayı kaç kez Türkiye'yi dünya kamuoyu önünde barışı geciktirmekle suçlanmaya çalıştılar? 
• Kaç kez yeni bir savaşın eşiğine gelindi? 

Amacım yukarıda da belirttiğim gibi; okumak, öğrenmek, sonra da bu öğrendiklerimi teknoloji vasıtasıyla elektronik ortamda bir not defteri gibi tutarak bir araya getirmek. İlgilenenler, vakitleri varsa okusunlar diye.

Lozan Defteri'ni hazırlarken Gazi Mustafa Kemal 'in ''Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan, yapana sadık kalmazsa değişmeyen hakikat insanlığı şaşırtan bir hal alır.'' sözüne uygun olarak hareket etmeye özen göstermeye çalıştım. Burada yazdıklarımı, ilgili kaynaklarla karşılaştırarak, en doğru şekilde toparlamaya gayret ettim. Yeni bilgiler ile materyaller buldukça da güncelleme yapmayı planlıyorum. Bu nedenle daha önce okuduğunuz bir konu başlığında tekrar ziyaret ettiğinizde yeni fotoğraf, belge ya da yazıların eklenmiş olduğuna şahit olabilirsiniz. Şaşırmayın. 

Benim konunun uzmanı olmadığımı, konu ile ilgili kaynaklarda bolca okuma yapan gönüllü bir öğrenci olduğumu, burada yazdıklarımın da bu öğrencinin emek harcayarak, defterinde özenle tuttuğu notlar olduğunu unutmayın.

O günkü olayları, çok fazla geriye sarmadan 1922 Temmuz'undan itibaren başlattım. Daha geriye gidilebilirdi belki ama ben bu şekilde başlamak istedim. 

Mustafa Kemal, Büyük Taarruz öncesi -zaman kazanmak için- Fethi(Okyar) Bey'i Avrupa'ya 'ateşkes yapalım' diye görüşmeler yapmaya gönderecek, ama Fransızlar bizi nezaketen dinlerken, İngilizler görüşmeye dahi tenezzül etmeyecek, Büyük Taarruz yapılacak, Yunanlılar Ege'nin serin sularıyla capslere konu olacak şekilde tanışacak, bizimkiler ''İzmir Marşı'' nı söylerken -Yunanlı piyonları darmadağın olan- İngilizler haber gönderip ''ateşkes yapalım'' diyecek, İsmet Paşa -ilk diplomatik stajında- başkanlığını yaptığı Türk Heyeti ile Mudanya'da ateşkes antlaşması imzalayacak, Türk kuvvetleri İstanbul'a girecek, son padişah Vahdettin İngilizlere sığınacak, TBMM saltanatı kaldıracak derken olaylar olaylar...Ve görüşmelere katılmak için İstanbul'dan yola çıkan Türk Heyeti, 12 Kasım'da, Lozan'a varacak...

Esprili milletiz vesselam. Ancak denize dökülenler arasında Trikopis yoktu.

Çünkü kendisi, daha biz İzmir'e girmeden önce 1 Eylül'de Uşak' da esir alınacaktı. Bu capste yer alan resim de Trikopis'e ait değil zaten. İlber Hoca'nın meşhur tabiriyle cahil cahil işler işte.

20 Kasım 1922 - 4 Şubat 1923 arasında birinci dönemi yapılıp, anlaşma olmayınca dağılan; 23 Nisan 1923'de yeniden toplanıp 24 Temmuz 1923'de imzalanan Lozan Konferansı ile ilgili, günlük başlıklar halinde yazmayı planladığım blog için hedefim, antlaşmanın 100. yıl dönümünden önce Lozan Defteri isimli blog yazılarını bitirmiş olmak. Bakalım... 

İyi okumalar diliyorum.

Sevgi ve Saygılarımla,

               

Cem Güleroğlu

10 Ocak 2017'den bu yana 21 Ağustos 2022 itibariyle bu sayfayı 6. güncellemem - Ankara 

Kaynaklarım

• Mustafa Kemal Atatürk , NUTUK , Atatürk Araştırma Merkezi , Ankara , 2013
• Prof. Dr. Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, 8 Cilt, https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12575/69355 aracılığıyla
• İsmet İnönü, Defterler (1919-1973), C.I, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2001
• İsmet İnönü, Hatıralar, 2. Kitap, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1987
• Dr.Rıza Nur, Lozan Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2015
• Ali Naci Karacan , Lozan ,Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları , İstanbul , 2014
• Bilâl N. Şimşir, Lozan Günlüğü, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2012
• Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları, I (1922-1923), Ankara, TTK Yayınları, 1990
• Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları, II ( Şubat-Ağustos 1923), Ankara, TTK Yayınları, 1994
• Demirci, Sevtap, Belgelerle Lozan, Çev.: Mehmet Moralı, Alfa Yay., İstanbul, 2011.
• Andrew Mango , ATATÜRK Modern Türkiye'nin Kurucusu , Remzi Kitapevi , İstanbul 2007 
• Falih Rıfkı Atay , ÇANKAYA , Pozitif , Haziran 2012
• Taha Akyol&Sefa Kaplan, Açık ve Gizli Oturumlarda Lozan Tartışmaları, Doğan Kitabevi, İstabul 2014
• O.Okyar & M.Seyitdanlıoğlu , Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye/Fethi Okyar'ın Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları , İstanbul , 2010
• Afet İnan , Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları İstanbul , 2009
• Semyon İvanoviç Aralov , Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları , İstanbul , Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları , İstanbul , 2014
• Derleyen. Hulusi Turgut , Atatürk'ün Sırdaşı Kılıç Ali'nin Anıları , Türkiye İş Bankası  
• Mudros to Lausanne, Britain's Frontier in West Asia, 1918-1923, Bruton C. Bush, 
• Yayıncı ‏ : ‎ State Univ of New York Pr (30 Haziran 1976)
• Ahmet Hür, Her Açıdan Lozan Konferansı, Akpınar Huzur Yayınevi , Temmuz 2016
• Halide Edip Adıvar, Türk'ün Ateşle İmtihanı, Can Yayınları
• Hakan Uzun, Türk Heyeti’nin Lozan’a gidişi ve Lozan Konferans’ı öncesinde Avrupa’daki faaliyetleri (5 Kasım 1922–20 Kasım 1922), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S 53, (Lozan Antlaşması Özel Sayısı), 2013, s. 329-350
• Yrd. Doç. Dr. Mesut AYDIN, Misak-ı Milli ve Yeni Türk Devleti'nin Sınırları II Türk-Yunan Sınırı ve Karasuları, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1153/13567.pdf
• Doç. Dr. Esra SARIKOYUNCU DEĞERLİ, Lozan Barış Konferansı Sürecinde Amerikan Basınında Ermeniler (1922-1923) International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS2889 Number: 35 , p. 33-53, Summer I 2015
• Özdemir Bey’in Musul Harekatı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1921-1923)
• LCMD, The Papers of Mark L. Bristol-IV, War Diary, November 27, 1922,
• http://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/bir-ermeni-komitacinin-hatiralarinda-sadrazam-said-halim-pasanin-oldurulmesi
• http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-58/mustafa-kemal-pasanin-buyuk-taaruz-oncesinde-suvari-kolordusunu-denetlemesi-ve-ilgin-manevrasinda-suvari-kolordusu
• http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-57/buyuk-taarruz-oncesi-ingiltere-nezdinde-baris-girisimleri-ve-turk-bagimsizlik
• http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-45/canakkale-krizi-ve-lloyd-georgeun-iktidardan-dusmesi-eylul-ekim-1922
• https://www.ttk.gov.tr/kutuphane/
• http://sam.baskent.edu.tr/belge/Lozan_TR.pdf
• http://www.mahfiegilmez.com
• http://www.mudanyamutarekeevi.org/tr/bebka-proje-acilii-yapildi.html
• http://www.ait.hacettepe.edu.tr/egitim/ait203204/I11.pdf
• http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/
• http://www.ataturkinkilaplari.com/it/52/sivas-kongresi-ve-alinan-kararlar.html
• http://www.hudutgazetesi.com/haber/35808/edirnenin-kurtulusu-25-kasim-1922.html
• https://tr.wikipedia.org/wiki (İlgilir maddeler için)
• http://www.ismetinonu.org.tr
• http://gallica.bnf.fr
• http://www.ataturkilkeveinkilaplari.com/milli-mucadele-donemi/gizli-londra-antlasmasi-26-nisan-1915.html
• http://www.nationalgeographic.com.tr/
• https://www.otuken.com.tr/u/otuken/docs/a/b/abd-1456317773.pdf
• https://www.peacepalacelibrary.nl
• http://www.letempsarchives.ch/recherche?q=ismet+pacha
• http://www.ataturk.net/kronoloji/1922.html
• http://www.isteataturk.com/haber/4514/cumhuriyet-halk-partisi
• http://metinayisigi.com/ingilizler-tarafindan-musadere-edilen-sultan-osman-ve-resadiye-zirhlilari/
• http://ataturkilkeleri.istanbul.edu.tr/wp-content/uploads/2013/03/ydta-19-20-dilek.pdf
• http://web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/wp-content/uploads/2015/01/05_cagla_d_tagmat.pdf
• http://aves.ktu.edu.tr/YayinGoster.aspx?ID=9840&NO=40
• https://www.tbmm.gov.tr
• http://www.mfa.gov.tr/
• http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/803/10243.pdf
• http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-15/tekalif-i-milliye-emirleri-ve-uygulanisi