25.12.1922 İngilizler, Türk Telgraflarını Deşifre Ediyor...

25 Aralık 1922  Pazartesi

Görüşmelerin ilk döneminde Lozan ile Ankara arasında gidip gelen yaklaşık 544 tane telgraf  Bilal N. Şimşir tarafından bu kitapta bir araya getirilmiştir.

Yakın Doğu Sorunları Üzerine Lozan Konferansı 25 Aralıkta, Noel günü yani Hristiyanların Hz. İsa'nın doğumunu kutladıkları kutsal günleri olduğu için resmi olarak tatil edilir. Heyetimiz  ise Ankara ile rutin telgraf yazışmalarını yapmanın dışında diğer heyetler ile birebir görüşmeler yaparak boş durmaz, çalışmaya devam eder.

Le Journal isimli Paris gazetesinde 25 Aralıkta Musul Hakkında Türk Muhtırası başlığıyla yayınlanan haberde 'Bu sabah İsmet Paşa,  Musul vilayeti hakkındaki İngiliz muhtırasına cevabını Lord Curzon'a iletti. Bu muhtıra, Türk heyetinin ilk plebisit projesi oluyor. İsmet Paşa, Musul'un Türkiye için ne kadar önemli olduğunu açıkladıktan sonra İngilizlerin Musul'u hiçbir hakkı olmadıkları halde işgal ettiğini söyledi.' denilmektedir. 

Burada muhtıra ve plebisit ile ilgili iki kısa açıklama yapmalıyım ki bilmeyenler için konu daha netleşsin. Muhtıra sözcüğü TDK'ya göre bir devletin başka bir devlete politik sorunlarla ilgili olarak yolladığı uyarı yazısı, memorandum, nota anlamında. Plebisit ise devletler hukukunda bir ulusun hangi devlete bağlanıp bağlanmayacağına karar vermek için yapılan halk oylaması anlamına geliyor.

İsmet Paşa'nın verdiği muhtıradaki bilgilere göre; Musul vilayetinin o dönem yerleşik nüfusu 503.000 idi. Bunun 263.830'u Kürt, 146.960'ı Türk, 53.240'ı Arap ve geriye kalan 39.000'i de Müslüman olmayanlardan oluşuyordu. İsmet Paşa, Musul Vilayetindeki Türklerin İstabul Türklerinden farklı bir ağız konuştukları için Türk sayılmayacağı yolundaki İngiliz iddiasını ret ederek; Musul'da yaşayan Türk ve Kürtlerin siyasi bakımdan Türkiye'ye bağlanmak istediklerini savunur. Bu amaçla Musul vilayetinin halkının Türkiye'ye katılma isteğini bir halk oylamasında ortaya koyacağını belirtir.

İsmet Paşa muhtırasında, Musul'un coğrafi bakımdan Irak'ın bir parçası olmadığını; ekonomik ve ticari bakımdan Bağdat'a dönük değil, Güneydoğu Anadolu'ya ve özellikle de Diyarbakır bölgesine dönük olduğunu, Anadolu ile Irak arasındaki ticaret yollarının Musul vilayetinden geçtiğini belirtir.  

Muhtırasının son kısmında ise Musul'un İngilizler tarafından mütarekeden (ateşkes) sonra ve hiçbir sebep yokken, haksız yere işgal edildiğini söyleyerek Musul'un Türkiye'nin ayrılmaz bir parçası olduğunu vurgular. 

İsmet Paşa'nın Ankara'ya her gün telgraf aracılığıyla düzenli olarak gönderdiği raporlarından yine 26 Aralıkta; Amerikan temsilcisi Richard Washburn Child ile görüştüğünü, Lord Curzon'un kendisine sitem dolu bir mektup gönderdiğini, Boğazlar Komisyonu ile ilgili konulara çalışıldığını, Çiçerin'in kendisini ziyaret ettiğini  öğreniyoruz. 

Aynı gün, İngiliz istihbaratının boş durmayıp İsmet Paşa'nın 23 Aralık 1922 raporunu ve buna bir gün sonra dönemin Başbakanı Rauf Orbay aracılığıyla gelen cevapları içeren Türk tarafının telgraflarını ele geçirdiklerini ve sonrasında da deşifre ettiğini öğreniyoruz. İsmet Paşa, 23 Aralık tarihli telgrafında Lozan görüşmeleri sonrası çözüme ilişkin sürecin her an kötü bir yola girebileceğine dair ihtimalleri iletiyor, Ankara'dan cevaben Türk ordusunun her türlü acil duruma karşı hazır olduğuna dair güvence alıyordu. 

İngilizler, 1 Kasım 1919'da yabancı ülkeler tarafından gönderilen mesajların şifresini çözmek ve kendi iletişimlerini korumak için Alastair Denniston önderliğinde GC&CS kısa isimli Government Code and Cypher School adında bir istihbarat birimi kurmuşlardı. İngiliz kriptanalistler, 1920'lerde dost ve düşman kodlarının çoğunu kırmada usta olduklarını kanıtladılar. 1920 Haziran ortası ile 1924 Ocak ortası arasında Okul, ayda ortalama 290 adet olmak üzere 12.600 ele geçirilmiş sinyal yayınladı. Ele geçirilen bu malzeme normalde İngiliz karar vericilerin kullanımına bir hafta içinde ve çoğu zaman daha erken sunulabiliyordu.

Özellikle İstanbul'daki İngiliz telsiz dinleme noktası, Türkiye'nin dinlemesi için paha biçilmez bir kaynak olduğunu kanıtladı ve elde edilen bilgiler kapsamlı olmasa da kullanılan kodların okunması kolaydı.

Sir Horace Rumbold

Konferansın ilk turunda Curzon'un yardımcısı ve ikinci turda onun yerine geçen Sir Horace Rumbold,  "psikolojik anlarda gizli kaynaklardan edinilen bilgilerin bizim için çok değerli olduğunu; bizi briç oynayan ve rakibinin elindeki kartları bilen bir adamın yerine koy.'' diyerek sahip oldukları bilginin kıymetini ne kadar iyi bildiğini vurguluyordu.

İstanbul'daki İngiliz Maslahatgüzar ve Yüksek Komiser Vekili Nevile Henderson'un 'gizli kaynakları' sayesinde elde ettikleri bilgiler onların ellerini güçlendiriyordu. İstanbul'daki sinyal yakalama operasyonu son derece verimli olmasına rağmen, Curzon her zaman bilgiyi istediği gibi en kısa  zamanda alamıyordu. Örneğin 26 Aralık'ta, bariz öneme sahip istihbaratlardan haberdar olmasına rağmen, onları henüz görmediğinden şikayet ediyordu. Gerçekten de onları ancak 28 Aralık'ta, Savaş Dairesi onları aldıktan üç gün sonra elde edebildi. 

Bunun nedeni, bazı gizli istihbarat açıklamalarının İstanbul'dan doğrudan Lozan'a gönderilmesine rağmen, belgelerin tamamı önce Londra'daki  Savaş Dairesi'ne, ardından Dışişleri Bakanlığı'na gönderiliyor. Burada gerekli inceleme ve tasnifler yapıldıktan sonra ilgili olanlar İsviçre'de, Lozan'da bulunan Lord Curzon'a ulaşıyordu. 

KAYNAKLAR

• 25 Aralık 1922 tarihli Le Journal gazetesi için;  https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k7608369c/f1.image
• Bilal N. Şimşir, Lozan Günlüğü, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2012
• TDK Sözlük için https://sozluk.gov.tr/
• Musul Haritası için;  https://www.google.com/maps/place/Musul,+Irak/@36.353021,43.0002864,11z/data=!3m1!4b1!4m5!3m4!1s0x40079464db1a88b9:0x9745d74edd0f0930!8m2!3d36.3489278!4d43.157736?hl=tr
• Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları, I (1922-1923), Ankara, TTK Yayınları, 1990
• Sevtap Demirci, Belgelerle Lozan, İstanbul, Alfa Kitap, Aralık 2015
• K. Jeffrey-A. Sharp, "Lord Curzon and the use of secret intelligence at the Lausanne Conference'' isimli makale için;  https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/65460/8689.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• https://www.gchq.gov.uk/section/history/our-origins-and-wwi
• https://www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw96190/Sir-Horace-George-Montagu-Rumbold-9th-Bt